منطقه آوج بامساحت1650کیلومترمربع در طول جغرافیایی6َو49تا 45َو49شرقی وعرض جغرافیایی 25َو35تا47َو35شمالی قرار دارد.منطقه آوج تا سال 1379 دارای مساحت کلی 2776کیلومتر مربع بود واز دو بخش خرقان شرقی وغربی با 54 آبادی تشکیل شده بود ولی در سال 1379 با تصویب هیات دولت قسمتهای از خرقان شرقی و غربی به بخش جدید آبگرم داده شد واکنون منطقه آوج با مساحت1650کیلومتر مربع در قسمت جنوب غربی استان قزوین واقع شده است.

پیشینه تاریخی

در مورد سابقه تاریخی این منطقه روایات متعدد و آثار باستانی و تپه های باستانی گوناگونی در اقصی نقاط وجود دارد،که هرکدام علاوه بر روایات مختلف شاهدان عینی می باشند و برخی از روایات سابقه تاریخی این منطقه رابه دوران مادها(708قبل از میلاد)می رساند وهمجنین ساسانیان نیز این منطقه دارای موقعیت ممتای بوده است ودر نهایت در سال241ه.ق به قزوین ملحق می شود.

از سیر و تحول تاریخی آوج که به آن خرقان گفته می شود،اطلاعات دقیق ومعتبری در دست نیست لیکن درمورد منطقه روایات متعددی وجود دارد که برخی از آنها قدمت این ناحیه را به دوران ماد می رساند. در گیریهایی که بین آشوریها و مادها بوجود آمد عده زیادی از مادها کشته شدند ولی مادها دست از مقابله بر نداشتند ودر بازگشت راه را بر قوای آشور درمنطقه کوهستانی میان قزوین و همدان بستند ولی مادها از آشوریها ضرات شدیدی خوردند که محل کوهستانی درگیری این دو قوم در کوهستانهای آوج بوده است.(منبع شماره 1)

خرقان ناحیه ای بوده حد فاصل بین قزوین و همدان وری وچنانچه گذشت همواره بین حکام همدان و قزوین برسرتصرف آن کشمکش بوده و لیکن غالبا جزء سرزمین قزوین محسوب می شده است.درکتب تاریخی که از فتح ناحیه همدان و قزوین درموقع حمله اعراب یاد می کنند به اسامی نقاطی چون دشتبی،قاقازان و خرقان برخورد می کنیم که نشان  می دهد این نواحی قبل از حمله اعراب به ایران دارای موقعیت ممتازی بوده است .(منبع شماره 2 ص50)

با انتخاب سلطانیه بعنوان پایتخت در زمان سلجوقیان و ایلخانان   این محل بصورت شبکه راهها درآمد و برخی از مسیرها تغییریافت،چنانچه از حلوان راهی به همدان می آمد وازآنجا به سلطانیه می رفت. شاهراه همدان به سلطانیه در زمان مغول ساخته شد.شاهراه مزبور بجای آنکه از طریق ساوه به ری برود مستقیما بطرف شمال و از راه درگزین وخرقان به سلطانیه می رفت و بنابر این از هیچ یک از شهرهای بزرگ عبور نمی کرد. .(منبع شماره 2 ص54)

راه شرقی از سلطانیه به صائین قلعه(قهودسابق ) ابهر و خرقان می رفته ودر خرقان راه دو شعبه می شد.یکی از کوههای خرقان گذشته ودر رزن به راه ری _ساوه متصل می گشته و دیگری از طرف اشتهارد به تهران وری وازآنجا به خراسان می رفته است.باتوجه به آثار چشمگیر و ارزنده معماری مربوط به قرن پنجم دراین ناحیه می توان گفت که در زمان سلجوقیان نیز منطقه مزبور دارای موقعیت ممتاز بوده است از اهمیت این ناحیه با توجه به موقعیت خاص آن که در مسیر راه قزوین همدان قرار داشته در دوران های بعد نیز کاسته نشد چنانکه وجود کاروانسرای شاه عباسی در آوج دال بر این مدعا می باشد. .(منبع شماره 2 ص134)

در دوران سلجو قیان و ایلخانان که کشمکشهای مذهبی  وجود داشت ، این منطقه یکی از مراکز مهم شیعه نشین بوده است و مدرسه علیشاهی (در قرن پنجم هجری) شهر آوج مرکز  تجمع علما و فضلا بوده که دانشمندانی همچون سید تاج الدین آوجی را پروانده است که در دستگاه الجایتو مقام صدارت را داشته وباعث شد تا شاه مذکور مذهب شیعه را بپذیرد.

ناحیه کوهستانی پهناوری که یونانیان آنرا مدیا(madia) می گفتند واز باختر به جلگه های بین النهرین و از خاور به کویر بزرگ ایران محدود می شد نزد جغرافی نویسان عرب به نام ایالت جبال معروف بوده که آوج نیز تحت عنوان خرقانین و آوه شمالی چزء ایالت جبال محسوب می شده و آوج جزء نواحی شمالی همدان بنام ولایت خرقان بوده است.

ناحیت اعلم همان است میان همدان و زنجان و خرقان که غالبا خرقانین  خوانده می شود این ناحیه اعلم مشتمل بر چندین دهکده است که حمداله مستوفی سیاهه آنها را ذکر نموده و شهر عمده آن را آوه یا به آبه همدان می باشد. تا میان آن و آوه ساوه اشتباه نشود این آوه شمالی را بصورت آوا نیز ثبت شد . یاقوت حموی و مقدسی نیز در قرن چهارم بدان اشاره کرده اند.(منبع شماره 3 ص212)

حمد اله مستوفی در نزهة القلوب می نویسد:((خرقانین ولایتی است چهل پاره دیه ی است واز اقلیم چهار هوایش به سردی مایل است و آبش از چشمه ها که از آن کوهها بر می خیزد)).

مواضع آبه(آوه یا آوج)اردان(اروان)گلچین(کلنجین)و طشکری(طبلشکین) و سیف آباد که معظمات قرای آن و حقوق دیوانی آن نه هزار و پانصد دینار است و آوه(آوج) به عنوان شهری یاد می کند که در عهد او دارای بارو بوده است .(منبع شماره 4 ص72)

ناحیت خرقان به جهت مو قعیت طبیعی خود غالبا بصورت ییلاقی و اردوگاه نظامی مورد استفاده حکام قرار می گرفت چنانچه در وقایع سال 871 هجری می خوانیم میرزا مظفرالدین جهانشاه پادشاه ترکان برای اجتماع، سردران به بلاد آذربایجان و عراق فرستاد و بنا بر  فرمان محمد میرزا از اصفهان و سایر امرا و تیول داران با خود فراوان به اردوی همایونی ملحق شدند. پادشاه جهانشاه احشام تراکمه را کوچانیده واز ییلاق خرقان با عظمت و شوکت تمام به جانب بغداد نهضت نمود. .(منبع شماره 5 ص414)

در وقایع سنه 916 آمده است که شاه اسماعیل صفوی در این سال در خرقان تجهیز لشکر نموده وبه قصد سرکوبی حکام اوزبکیه به سوی خراسان رهسپار شد.و شمار لشکریانی که در این منطقه به لشکریان شاه اسماعیل اضافه می شود بالغ بر 1000نفر بوده است .(منبع شماره 6 ص873و569)

در دوره قاجاریه با بر گزیده شدن تهران بعنوان پایتخت و تغییراتی که در زمینه واحدهای وابسته به قزوین بوجود آمد. برخی از آنها از سرزمین مزبور جدا گشته واز نظر سازمان تشکیلاتی مملکتی جزء خاک تهران گردیدند. وبرخی از دیگر ،چون ابهر و قسمتی از خرقان ضمیمه خمسه و زنجان شدند.

ناحیه خرقان  اصولا در منطقه ی کوهستانی واقع شده و ارتفاعات آن به نواحی کوهستانی ایران مرکزی متصل می شوند.

کاروانسرای شاه عباسی آوج

این کاروانسرا در مرکز شهر آوج ودر مسیر قزوین – همدان قرار گرفته ،کاروانسرای مذکور دارای طرح مستطیلی شکل است که گوشه های آن به چهار ضلع کوچک 70/3متری تبدیل یافته ودر واقع طرح کاروانسرا به صورت هشت ضلعی درآمده که دو ضلع بلندتر آن20/26متر وپهنای آن70/25 متر است.دربالی درب ورودی کاروانسرا کتیبه ای به خط نستعلیق بر روی یک قطعه سنگی مرمر به شرح زیر کنده کاری شده است.

درزمان جلوس شاه صفی                                              آن شاه با وقار شه پاک نهاد

شهریاری که در اوان جلوس                                          در جهان داد عدل و داد

از خراسان کشید یک دست                                           زپای دوی برید از بغداد

یکی سالیان دولت او                                                  که ابولقاسم امام اوست نجاز

ابو علیست درجهان مشهور                                          خانه زاوند چونکه از اجداد

این بنا را بهر فرساخت                                               که خدایش همیشه خیر دهاد

تاریخ این خجسته بنا                                                  هاتف این غنیم بشارت داد

که بنای این رباط نکو                                                  جای خود در جهان نمود آباد

با توجه به کتیبه مشاهده می گردد که کاروانسرای آوج در زمان سلطنت شاه صفی ودر سال 1040ه.ق ساخته شده است.

با وجود چنين سابقه عظيمي بعضي شهرهاي تازه تاسيس كه در نزديكي اين شهر قرار دارند در واقع تازه به دوران رسيده هستند ادعايي خدايي مي كنند كه تا اين زمان نقشه شوم آنها عملي نشده و به لطف خدا نخواهد شد.

آمين